Disco Elysium: Ένα από τα καλύτερα παιχνίδια όλων των εποχών;

Lev N. Myshkin, Πέμπτη 29 Σεπτεμβρίου 2022

Σε μια συνέντευξή του, ο συγγραφέας και δημιουργός του Disco Elysium, Robert Kurvitz, επί 20 λεπτά αναλύει εμβριθώς τον σχεδιασμό, την πρόκληση και την εν γένει σημασία του user interface του παιχνιδιού του, ενώ παράλληλα σου δίνει την εντύπωση πως θα μπορούσε να μιλάει επί ώρες μόνο γι αυτό. Το πάθος του με το συγκεκριμένο θέμα είναι τόσο πληθωρικό, που κάποια στιγμή έπιασα τον εαυτό μου να ενδιαφέρεται επισταμένως για μια σχεδιαστική πτυχή που μέχρι πρότινος πέρναγε στα ψιλά. Σκέφτηκα πως εμείς, ως gamers, βλέπουμε μόνο την κορυφή του παγόβουνου και αδυνατούμε να διανοηθούμε τα αναρίθμητα προβλήματα και σπαζοκεφαλιές που έχουν να αντιμετωπίσουν οι δημιουργοί, σε κάθε στροφή της παραγωγής και ανάπτυξης ενός παιχνιδιού. Φανταστείτε τώρα πως είστε ένας νέος κι άσημος Εσθονός, με μηδαμινή εμπειρία από gaming development, περιορισμένους πόρους, εγκλωβισμένος σε μια γωνιά του κόσμου που δεν φημίζεται για το επιχειρείν της, συντονιστής μιας καλλιτεχνικής κολεκτίβας η οποία μάλλον στερείται ξεκάθαρης συλλογικής κατεύθυνσης. Αυτός ο Εσθονός, λοιπόν, και οι φίλοι του έβαλαν στόχο να καταπιαστούν με το υπέρμετρα φιλόδοξο εγχείρημα του να φτιάξουν ένα videogame, γεγονός που από μόνο του θα ήταν αρκετό για να εντυπωσιάσει - μια εντύπωση που σαφώς ωχριά μπροστά στο γεγονός πως κατάφεραν τελικά να φτιάξουν ένα από τα καλύτερα παιχνίδια όλων των εποχών.

Εάν έπρεπε να χρησιμοποιήσω τρία παραδείγματα ώστε να πείσω κάποιον αδαή ότι τα videogames είναι τέχνη, το Disco Elysium θα ήταν σίγουρα ένα από αυτά. Δεν έχω αποφασίσει ακόμη αν η τελειομανία και η συνεπακόλουθη εμμονή με την λεπτομέρεια σκοτώνουν την τέχνη ή την εξυψώνουν, στην περίπτωση του Kurvitz ωστόσο ισχύει αναμφίβολα το δεύτερο. Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή. Το 2013 ο Robert Kurvitz έβγαλε το πρώτο του μυθιστόρημα με τίτλο Sacred and Terrible Air. Αν και απέτυχει παταγωδώς -βυθίζοντας παράλληλα τον συγγραφέα στις μάταιες περιδινήσεις του αλκοολισμού- το Sacred and Terrible Air αποτέλεσε τη βάση για τον κόσμο του Disco Elysium. Βλέπετε, ένα από τα χαρακτηριστικά που κάνουν το Disco Elysium να ξεχωρίζει είναι το απαράμιλλο μυθοπλαστικό του υπόβαθρο, ένα υπόβαθρο που ο δημιουργός του ξόδεψε πέντε χρόνια από την ζωή του για να χτίσει, προτού καν ασχοληθεί με το ίδιο το παιχνίδι. Το γεγονός αυτό χάρισε στον Kurvitz μια μοναδική ευκαιρία: έχοντας ήδη σκιαγραφήσει λεπτομερώς κι επιμελώς τον πυρετικό μετασοσιαλιστικό εφιάλτη που θα αποτελέσει τη ραχοκοκαλιά της ιστορίας του, του δόθηκε ο απαραίτητος χώρος ώστε να εστιάσει στην αφήγηση και -το κυριότερο- στους χαρακτήρες.

Οι χαρακτήρες του Disco Elysium αποτελούν μοναδικό φαινόμενο στον χώρο του gaming. Είναι πολλοί στον αριθμό, ο καθένας έχει τη δική του ιστορία, τους δικούς του κρυφούς καημούς και χαμένα όνειρα, τις δικές του πολιτικές πεποιθήσεις, κοσμοθεωρία, συναισθηματικούς χρωματισμούς, πάθη, ιδιόλεκτα, και τη δική του μοναδική θέση στον κόσμο. Παράλληλα με όλα αυτά, όλοι τους ανεξαιρέτως είναι πρόδηλα φτιαγμένοι από το ίδιο κοσμικό ύφασμα, από την ίδια μυθοπλαστική πρώτη ύλη, μοιράζονται το ίδιο ψυχοπνευματικό επίχρισμα, με αποτέλεσμα να εφαρμόζουν στο σύνολο αρμονικά κι ανεπιτήδευτα, παρόλη την διαφορετικότητά τους. Δίνουν την εντύπωση πραγματικών ανθρώπων ενός παράλληλου του δικού μας σύμπαντος, που σημαδεύτηκαν από την ιστορία του τόπου τους βίαια κι αμετάκλητα. Η μοναδικότητά τους είναι που τους κάνει αξιομνημόνευτους, ενώ τα κοινά τους στοιχεία τους καθιστούν πειστικούς, ως οργανικό κι αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνίας όπου ζουν. Όλοι τους ορίζονται ευδιακρίτως από το περιβάλλον τους, την φτώχια, τον ξεπεσμό, την κοινωνικοπολιτική κρίση ταυτότητας, την ηθική νάρκωση, την εξουσία που τους επιβλήθηκε και δεν ξέρουν πώς να αποτινάξουν. Η παραπάνω ταύτιση ενισχύεται εμπειρικά, μέσω της διάδρασης δηλαδή με τους εν λόγω χαρακτήρες, αλλά και αισθητικά με τα ρούχα που φορούν, τον τρόπο που κάθονται, τον τρόπο με τον οποίο μιλούν, τον τρόπο με τον οποίο κοιτούν μέσα από τα μελαγχολικά τους πορτραίτα.

Ο τόπος στον οποίον διαδραματίζεται το Disco Elysium θυμίζει μουντή, εξαθλιωμένη γειτονιά στα περίχωρα μιας ξεπεσμένης πόλης του ανατολικού μπλοκ. Στην αρχιτεκτονική των κτηρίων βασιλεύει ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός, ενώ το κάθε κτήριο (ακριβώς όπως και οι κάτοικοι εντός του) φέρει τα σημάδια ενός περασμένου εμφυλίου και της συνεπακόλουθης εισβολής των μεγάλων δυνάμεων, στην πάλαι ποτέ πρωτεύουσα του κόσμου. Το εωθινό χιονόνερο του Μάρτη ντύνει κομμάτια της πόλης στα γκριζόλευκα, μόνον για να ανακατευτεί με την κατοπινή βροχή και όλη τη λάσπη που τη συνοδεύει. Μουντάδα, ζόφος και σαπίλα πλαισιώνονται αριστοτεχνικά από μια μουσική τόσο σκοτεινά ατμοσφαιρική, που είναι λες και ξεπήδησε από τα έγκατα της γειτονιάς αυτής, αφού πρώτα αφουγκράστηκε τον πόνο και την ιστορία της. Και κάπου στο κέντρο της, σε ένα μικρό και θλιβερό ξέφωτο, δεσπόζει ένα γέρικο μεγάλο δέντρο, κι από τα κλαδιά του δέντρου κρέμεται το πτώμα ενός ανθρώπου – είναι η έβδομη ημέρα που βρίσκεται εκεί κι έχει γευτεί κι αυτό τον πόνο και την ιστορία του Revaschol, μέχρι το μεδούλι.

Στον κυκεώνα όλων των παραπάνω βρίσκεται ο πρωταγωνιστής μας, ένας ντετέκτιβ που ξυπνά στο πάτωμα κάποιου βρόμικου μοτέλ με το χειρότερο hangover στην ιστορία της ανθρωπότητας – δε θυμάται ούτε ποιος είναι, ούτε από πού έρχεται. Το μυστήριο που πρέπει να λύσει και το μονοπάτι που καλείται να περπατήσει ξεκινούν από τις ρίζες του δέντρου του κρεμασμένου. Το πτώμα σηκώνει το κεφάλι και του απευθύνει τον λόγο. Ή μήπως το πτώμα είναι ο ίδιος και μιλά με έναν άλλον εαυτό; Τί άνθρωπος υπήρξε και τί άνθρωπος θα επιλέξει να γίνει τώρα; Ζαλισμένος καθώς είναι, η σκέψη του πετά - ένα ζευγάρι δακρυσμένα μάτια και το αδιόρατο άρωμα τσίχλας με γεύση βερίκοκο του έρχονται κατά νου. «Τι θα σκεφτόταν άραγε εκείνη αν αντίκριζε αυτήν την κατάντια»;

Η επιλογή των δημιουργών για έναν tabula rasa πρωταγωνιστή, που όμως μαστίζεται από σύντομες αναλαμπές της μνήμης φαντάζει ιδανική. Στα λευκά του ιμάτια αντανακλώνται οι παθογένειες του κόσμου όλου, όπως επίσης και η τολμηρότερη μα και ευγενέστερη αγωνία: η αγωνία της αυτοεξερεύνησης. Αναδεικνύεται, παράλληλα, η υποτιμημένη σημασία της αμυδρής εκείνης ελπίδας που, εν μέσω θαλασσοθύελλας, περπατά πλάι στον μελλοθάνατο και τον καλμάρει – στο κάτω-κάτω, κάποιος που δεν ταίριαξε ποτέ σε τίποτα, κάποιος που πάντα ένιωθε νεκροζώντανο μέλος μιας κοινωνίας που τον ξέρασε και τον παράτησε κατόπιν να ψυχορραγεί στο περιθώριο, θα αρνείτο ποτέ την ευκαιρία για μια νέα αρχή, απαλλαγμένος από τα βάρη περασμένων παρόντων; Όμως εφόσον απαλλαγεί από αυτά, μπορεί να ζήσει πραγματικά ή θα είναι απλώς ένα κίβδηλο σαρκίο στερούμενο ιστορίας και αναμνήσεων; Τούτα τα ερωτήματα ανάγονται και σε κοινωνικό επίπεδο - συχνά βλέπουμε ολόκληρα έθνη να παραβλέπουν σημαντικά κομμάτια της ιστορίας τους, αντί να στέκονται απέναντί τους με καθαρή ματιά, επειδή νιώθουν όνειδος. Δεν χρειάζεται να κοιτάξουμε μακριά, ο ελληνικός εμφύλιος είναι το τέλειο παράδειγμα.

Ο Kurvitz βουτά τόσο βαθιά στον ανθρώπινο ψυχισμό και στο πώς αυτός ορίζει και ορίζεται από το περιβάλλον του, που καταφέρνει και αγγίζει εκείνο που ο σπουδαίος Τόμας Μαν όριζε ως ακρογωνιαίο λίθο της Τέχνης: την απόλυτη ταύτιση με τα πάθη και τους δαίμονες του ήρωα. Δεν στέκεται κυρίως στο πώς οι συνθήκες διαμορφώνουν τον άνθρωπο, μα στο πώς ο άνθρωπος ερμηνεύει, αντιδρά και προσαρμόζεται σε αυτές. Τον κόσμο του DE τον βιώνουμε μέσα από τα μάτια και την αντίληψη του πρωταγωνιστή, με έναν τρόπο που δεν έχει ξαναγίνει στην ιστορία του gaming. Βλέπετε, το Disco Elysium είναι RPG και, συνεπώς, ο παίκτης καλείται να παραμετροποιήσει τον χαρακτήρα του. Αντί όμως των κλασσικών χαρακτηριστικών (vigor, agility κλπ), εδώ έχουμε να κάνουμε κυρίως με γνωστικό επίπεδο, συναισθήματα, βιοχημεία κι ορμέμφυτα, όπως η ενσυναίσθηση, η ενόραση, ακόμη και η αντοχή σε ναρκωτικές ουσίες (ω ναι). Τα στοιχεία αυτά δεν καθορίζουν απλώς το αποτέλεσμα ορισμένων πράξεων (υπό την μορφή ικανοτήτων δηλαδή), μα συμμετέχουν ενεργά στον εσωτερικό διάλογο του πρωταγωνιστή και τον ωθούν σε συμπεράσματα. Συνεπώς, κάποιος που θα επιλέξει τους τάδε συνδυασμούς για το build του, δεν θα έχει απλώς μια διαφορετική εμπειρία, μα θα δει τον κόσμο και τους χαρακτήρες του Revachol μέσα από ένα τελείως διαφορετικό πρίσμα από κάποιον που θα επιλέξει διαφορετικούς συνδυασμούς δεξιοτήτων.

Στα παραπάνω προστίθεται ακόμη ένας πρωτόγνωρος μηχανισμός: το δώμα των συνειρμών. Κατά τη διάρκεια ενός playthrough, και με βάση τις επιλογές του παίκτη, τον ήρωα επισκέπτονται κατά καιρούς διάφορες σκέψεις/διαπιστώσεις, εν είδει εμπνεύσεων της στιγμής. Αυτές τις σκέψεις ο παίκτης μπορεί να επιλέξει να τις εσωτερικεύσει στο «δώμα των συνειρμών». Κατόπιν ολοκλήρωσης της διαδικασίας, ο ήρωας κάνει συνήθως μια συνειδητοποίηση η οποία συνδέεται με το παρελθόν του, το ποιόν του και τον κόσμο που τον περιβάλλει. Οι επιλογές που κάνει ο παίκτης, λοιπόν, δεν επηρεάζουν τη εξέλιξη της ιστορίας σε μεγάλο βαθμό, επηρεάζουν ωστόσο σφόδρα την προοπτική του ήρωα ως προς τον εαυτό του και τον κόσμο – μια προοπτική που όταν ανάγεται σε ένα τόσο πληθωρικό κοινωνικοπολιτικό σύμπαν όσο αυτό του Disco Elysium, αποκτά μαγική υπόσταση. Εδώ δεν υπάρχουν περιορισμοί στο τι άνθρωπος θα επιλέξεις να γίνεις μέσω του πρωταγωνιστή. Εφόσον θελήσεις να γίνεις ένας κυνικός μεθύστακας, ένα φασιστικό υπανθρωπίδιο που κουμπώνει χάπια αμφεταμίνης και πυροβολεί εν ψυχρώ παιδάκια, μπορείς να το κάνεις (δεν υπερβάλλω στον εν λόγω συνδυασμό χαρακτηριστικών, κυριολεκτώ). Θα γευτείς τις ανάλογες συνέπειες; Μπορεί και όχι, γιατί στο Disco Elysium, όπως και στη ζωή, λίγοι παίρνουν αυτό που τους αξίζει.

Η πρόζα του Kurvitz και της ομάδας του είναι ό,τι καλύτερο έχει να επιδείξει το gaming, συλλήβδην. Είναι αρκετά συχνό φαινόμενο σε παιχνίδια που βασίζονται εν πολλοίς στην αφήγηση, η συγγραφική ομάδα να παρασύρεται από τον ενθουσιασμό και τη ματαιοδοξία της, παραδίδοντας ένα αυτάρεσκο, επιτηδευμένο και φορτωμένο με φτηνά στολίδια αποτέλεσμα. Το Disco Elysium ακροβατεί σε αυτήν την πολύ λεπτή, δυσδιάκριτη γραμμή και καταφέρνει τελικά να βγει απ’ την άλλη πλευρά έχοντας αγγίξει την τέλεια ισορροπία μεταξύ ποιητικότητας και ουσίας, δίχως παράλληλα να δίνει την εντύπωση πως αυνανίζεται με τον ίδιο του τον εαυτό μπροστά σε έναν καθρέφτη. Είναι το παιχνίδι που θα πρότεινα σε κάποιον που δεν έχει καμία σχέση με το gaming, αλλά διακατέχεται από πάθος για την λογοτεχνία. Η γραφή πλαισιώνεται αριστοτεχνικά από εξπρεσιονιστικά πορτραίτα και εικόνες, σαν εκείνα του εκπληκτικού Alex Kanevsky ή της Jennifer Saville, βιαίως εμποτισμένα με την διαβρωτική γοητεία ενός πυρετικού εφιάλτη που θυμάσαι έντονα για χρόνια. Όλα αυτά, παρέα με τη μουσική που αναφέρθηκε πιο πάνω, και τις εντέχνως υποτονικές ερμηνείες των ηθοποιών, που δίνουν την εντύπωση ανθρώπων εντός των οποίων συνυπάρχουν η ελπίδα μαζί με μια μόνιμη, υποδόρια αδημονία θανάτου, συνθέτουν ένα ατμοσφαιρικό εκτόπισμα τόσο άγριο, αδιάλλακτο κι αιθέριο, που ειλικρινά δεν φτάνουν οι λέξεις για να το περιγράψουν.

Το Disco Elysium είναι παιχνίδι, graphic novel, ψυχογράφημα, πολιτική και φιλοσοφική πραγματεία, θρησκευτική αλληγορία, σπουδή πάνω στην αυτοεξερεύνηση και τις προεκτάσεις της, την φιλία (ή την έλλειψή της), την ελπίδα εν μέσω σκότους. Εξερευνά όσα κανείς δεν τόλμησε στο gaming, με τρόπους που κανείς δεν εμπνεύστηκε ως τώρα. Είναι το παιχνίδι που επιτυγχάνει να συδαυλίσει και εν τέλει να ξυπνήσει εντός του παίκτη όλο το χρωματικό εύρος των παθών και των συναισθηματικών του εκφάνσεων. Είναι το παιχνίδι όπου το δράμα και η κωμωδία συνυπάρχουν, αντί να ανταγωνίζονται. Μία από τις αγαπημένες μου αλληγορίες όλων των εποχών, σε οποιοδήποτε μέσο, είναι στο Disco Elysium προαιρετική «αποστολή» (αναφέρομαι στο Όνειρο της Ντολόρες). Που μάλιστα εύκολα κανείς παραλείπει. Η στήριξη στον Kurvitz και το στούντιο της ZA/UM είναι πλέον δεδομένη. Το μόνο που μένει είναι να δούμε πώς θα εκμεταλλευτούν την κεκτημένη, ώστε να χτίσουν με συνέπεια πάνω στις αριστουργηματικές βάσεις που οι ίδιοι έχτισαν. Για μένα πάντως, ακόμη κι αν η ΖΑ/UM αποδειχθεί πυροτέχνημα, το Disco Elysium πάντα θα έχει θέση μέσα στην καρδιά μου, ως μια από τις πιο ολοκληρωμένες gaming -και όχι μόνο- εμπειρίες που βίωσα ποτέ.